در هر زبان از جمله زبان عربی، تعابیر کنایی تصویرهایی می آفرینند که مایه زیبایی سخن و جلوه هنر سخنورند و بر قدرت نفوذ و اثربخشی کلام می افزایند، و قرآن مجید نیز که به زبان عربی، «بلسان عربی مبین» (الشعرا 195) نازل گشته است، بسامد تعبیرات کنایی آن به قدری است که در مجال بررسی ترجمه های قرآن، نقد و بررسی ترجمه های تعبیرات کنایی، پژوهشی مستقل می طلبد.به یقین، بررسی همه ترجمه ها در یک مقاله نمی گنجد ولی از باب ما لایدرک کله لا یترک کله در این جستار به واکاوی 4 ترجمه فارسی قرآن که در دسترس عموم است یعنی ترجمه های مرحوم الهی قمشه ای، حسین انصاریان، ابوالفضل بهرام پور و محمد مهدی فولادوند پرداخته شده و به استناد تفاسیری مانند المیزان، مجمع البیان، نمونه و ... برخی از تعابیر کنایی قرآن مشخص گشته است. و بر اساس مراجع لغوی و تفسیر آیات، عبارات کنایی تبیین و ترجمه های ارائه شده به نقد کشیده شده و معلوم گشته است که مترجمان در ترجمه تعبیرات کنایی روشی یک نواخت ندارند؛ از جمله گاهی به سراغ ترجمه حرفی رفته گاهی معادل کنایی آورده اند و گاهی از ترجمه توضیحی بهره برده اند و برای بیان معنای کنایی، از کلمات توضیحی استمداد جسته اند. گذشته از این ها، برخی از ترجمه ها بیانگر مراد تعبیر کنایی قرآن نمی باشد.

یکی از موارد جهانی در زبان ها، عناصر نشاندار است. این عناصر که در فراگیری زبان بعد از تثبیت پارامترها تثبیت می شود. می تواند میزان شباهت یا تمایز بیشتر دو زبان را موجب شود. به این دلیل که این عناصر مانند پارامترها حالت انتخاب دارد و هر زبان می تواند یکی از دو فرض موجود انتخاب کند. در صورت انتخاب همسان یک صورت نشاندار در دو زبان موجب تشابه بیشتر دو زبان و انتخاب غیر همسان موجب تمایز بیشتر آن ها می گردد. از این جهت که این عامل می تواند موجب تمایز دو زبان شده باشد در ترجمه که سعی در ارائه ساختی نزدیک به زبان مبدا وجود دارد بسیار حائز اهمیت است. با توجه به اینکه عدم رعایت نشانداری در زبان موجب غیر دستوری شدن ساخت نمی شود و این موجب می شود مترجم خطای خود نشود، اهمیت پرداختن به این موضوع خصوصا با توجه به ترجمه های قرآن کریم مضاعف می گردد.این پژوهش با مطالعه یکی از ساخت هایی که صورت بی نشان و نشاندار آن برخلاف زبان فارسی می باشد، ترجمه های فارسی قرآن کریم را مورد بررسی قرار داده است. این ساخت که صورت بی نشان آن در زبان فارسی با فعل مثبت و در زبان قران (عربی کلاسیک) با فعل منفی می باشد، مورد غفلت مترجمان فارسی قرآن کریم قرار گرفته و غالبا ناخودآگاه به صورت نشاندار ترجمه کرده اند. این پژوهش همچنین نشان می دهد که در مواردی محدودیت های معنایی و همچنین تاکید که در چنین ساخت هایی تمایز نشاندار و بی نشان در غربی خنثی می گردد لازم است مترجم در برگردان زبان قرآن به زبان فارسی به صورت نشاندار که به لحاظ ساخت مانند صورت عربی آن ساختی منفی خواهد بود، بر گرداند.

ایرانیان به عنوان بزرگ ترین قوم مسلمان غیر عرب با داشتن سابقه ای کهن در فرهنگ و زبان، نخستین مترجمان کلام وحی به زبان دیگر بودند. این کار در همان روزهای آغاز ارتباط ایرانیان با پیام وحی به طور شفاهی اتفاق افتاد.ایرانیان ابتدا برای فهم پیام قرآن، به آموختن زبان عربی اهتمام ورزیدند و در این میدان تا آن جا پیش رفتند که نخستین کتب بلاغی و لغوی را درباره زبان عربی به رشته تحریر درآوردند و از این راه زبان عربی را از محدوده قومی و محلی درآوردند و آن را به دنیای اسلام شناساندند. پس از گذشت سه قرن از اسلام، ایرانیان عربی دان برای انتقال تعالیم قرآن و اسلام به ساکنان ایران شرقی نیاز شدیدی به ترجمه قرآن به زبان فارسی پیدا کردند. تا پیش از نیمه دوم قرن چهارم ایرانیان بنا به ضرورت تفهیم و تفاهم قرآن ترجمه هایی از قرآن فراهم کرده بودند، اما این کار محدود و بعضا شخصی بود. در این زمان بنا به درخواست امیرنوح سامانی و اجماع علمای مشرق ایران، ترجمه ای رسمی از قرآن کریم به زبان فارسی صورت گرفت. این اقدام تحولی بزرگ در پیشرفت زبان فارسی و نشر معارف اسلامی در مشرق ایران تا ممالک چین و آسیای میانه ایجاد کرد.تا این زمان کلمه «ترجمه» در معنای برگردان یک متن به زبان دیگر، مصطلح نبود. در ابتدا به جای آن واژه «تفسیر» یا «نقل» و گاه «تاویل» را به کار می بردند، اما از نیمه دوم قرن سوم جاحظ بصری این کلمه را به معنای امروزی برای ترجمه متون تاریخی و ادبی به کار گرفت و از قرن پنجم این کلمه به معنای اصطلاحی امروز اختصاصا برای ترجمه قرآن نیز رایج گشت.

قرآن کریم کتابی است که واژگان آن برگزیده از سوی خداوند حکیم بوده و بی مانند برای مقام خویش اند. از دیگر سو، ترجمه قرآن مبتنی بر تفسیر بوده و تفسیر نیازمند به مباحث علوم قرآنی است،. از جمله مباحث مهم علوم قرآنی، بحث متشابهات لفظی است. با این نگاه، پژوهش پیش رو به بررسی دقت نظر هفت ترجمه فارسی آیتی، دهلوی، جمعی، فولادوند، مجتبوی، مشکینی و مکارم شیرازی در ترجمه آیات متشابه لفظی می پردازد. تلاش بر این است تا ترجمه های یاد شده در چند حوزه از اختلاف های موجود در آیات متشابه بررسی شوند، اختلاف در یک کلمه و تفاوت این آیه ها در زیادت و ترکیب از جمله آنها است، دقت مترجمان در یکسان نویسی در ترجمه آیات متشابه، نیز مورد بررسی قرار گرفته است، این پژوهش نشان می دهد که در بیشتر این ترجمه ها توجه کافی به ترجمه آیه های متشابه نشده است و ترجمه جمعی قرآن کریم اثر محمدعلی رضایی اصفهانی و همکاران ایشان، در ترجمه آیات متشابه موفق تر از ترجمه های دیگر است.

0

«سرادق» از واژگان قرآنی است که از دخیل بودن آن سخن گفته شده است. «حصار گرد خیمه» معنای نخست از «سرادق» است که با «سراپرده» فارسی مطابقت دارد، از این رو این واژه از نظر لغویان و مترجمان فارسی قرآن کریم بهترین مفهوم محسوب می شود. مفسران، سرادق آتش را – که در آیه 29 کهف از آن یاد شده است – به دیواری از آتش یا دود آن که ستمکاران را در بر گرفته است، تفسیر کرده اند، اما تحول در معنای «سراپرده»، وجود معانی دیگر، در نظر نداشتن تفسیر آیه از سوی قریب به اتفاق مترجمان فارسی قرآن کریم و بسنده کردن به واژه «سراپرده»، فهم برگردان فارسی آیه را دشوار ساخته است.

یکی از خدمات مهمی که قرآن پژوهان از دیرباز و به ویژه، در دوره معاصر در آستانه قرآن ارایه کرده اند، سعی بر ترجمه آیات قرآن جهت فهم همگانی است. به رغم همه این تلاش ها، گاه به دلیل کم توجهی به قواعد ادبی، در ترجمه ها لغزش هایی پدیدار گردیده است. از جمله، ترجمه ساختار «ود» و «لو»-که در دوازده موضع قرآن به کار رفته اند-است. بنابر ادله ادبی-قرآنی، «لو» در این ساختار، مصدریه بوده و با صله اش به تاویل مصدر رفته و مفعول به برای فعل «ود» است و طبق قول بسیاری از لغت نامه های معتبر عربی آنچه که در ساختار فعل «ود» و «لو» معنای تمنی می دهد فعل «ود» و نه «لو» است. بررسی سیزده ترجمه مشهور قرآن، نشان داده که ترجمه ها غالبا یا برای «ود» معادل یابی ناصوابی داشته و با تعابیری چون: «دوست دارد» و «خوش دارد» به خطا رفته اند و یا در ترجمه «لو» با تعابیری چون: «ای کاش» و «کاش» و حرف ربطی «که»، لغزش داشته اند و یا همزمان در ترجمه هر دو واژه «ود» و «لو» اشتباه کرده اند. در ترجمه این دوازده آیه؛ رضایی پنج بار ترجمه صحیح، مکارم چهار نوبت ترجمه صحیح، حداد عادل دو بار ترجمه صحیح، صفارزاده و قمشه ای نیز هر کدام یک نوبت، ترجمه صحیح ارایه کرده اند.

ساده ترین راه برای یافتن رد پای قرائت حفص از عاصم در ترجمه های کهن پارسی، بررسی ترجمه انفرادات حفص می باشد. یعنی بررسی ترجمه آیاتی که کلمه یا کلماتی از آن را، حفص به تنهایی به قرائت خاصی خوانده است و سایر قراء به قرائت دیگری خوانده اند. بدین ترتیب مشخص می شود که آیا مترجم مورد نظر قرائت حفص را مبنای کارش در ترجمه قرار داده یا خیر؟با بررسی ترجمه انفرادات حفص در ترجمه های مشهور قرون چهارم تا دهم (طبری، کمبریج، تاج التراجم، نسفی، روض الجنان، کشف الاسرار، جلاء الاذهان، مواهب علیه، منهج الصادقین و ترجمه آستان قدس متعلق به مترجمی ناشناس در قرن دهم)، اثبات می گردد که مبنای کار مترجمان -که قطعا بر اساس قرائت رایج آن روزگار در بلاد پارسی زبان بوده است- در قرون یادشده، قرائت حفص از عاصم نبوده است. چراکه از بین 163 مورد ترجمه بررسی شده، ترجمه 144 آیه به روشنی بر مبنای قرائت حفص نبوده و بر اساس قرائت دیگری غیر از حفص است و تنها در 19 مورد ترجمه ها بر اساس قرائت حفص است که در این 19 مورد نیز تغییر ترجمه به قرائت حفص توسط مصححین ترجمه های کهن دور از ذهن نیست. از سوی دیگر این تحقیق روشن می نماید که بر خلاف تصور برخی از علمای معاصر - که حفص را در قرائتش تابع جمهور مسلمانان می پندارند- وی در موارد متعددی از قرائت جمهور تبعیت نکرده است.